Soomaaliya waa dal ku yaalla Geeska Afrika, wuxuuna leeyahay taariikh aad u qoto dheer oo ka bilaabaneysa xilligii hore ee quruumaha ilaa maanta. Taariikhda Soomaaliyeed waa mid ku salaysan dhaqamo soo jireen ah, isbeddello siyaasadeed, iyo dhacdooyin waaweyn oo saameyn ku yeeshay nolosha dadka Soomaaliyeed iyo guud ahaan gobolka. Maqaalkan wuxuu si qoto dheer u falanqeynayaa taariikhda Soomaaliya laga soo bilaabo xilligii hore ilaa xilligan casriga ah.
1. Soomaaliya Xilligii Hore
Soomaalidu waa dad asal ahaan ka soo jeeda geeska Afrika, waxaana la rumeysan yahay in taariikhdeedu ay dib ugu noqoneyso kumanaan sano ka hor. Dadka Soomaaliyeed waxay ahaayeen dad xoolo-dhaqato iyo ganacsato ah, waxaana ay xiriir la lahaayeen boqortooyooyinkii waaweynaa ee wakhtigaas jiray, sida Masaaridii hore, Roomaanka, iyo boqortooyadii Aksum.
Dhulka Soomaaliya wuxuu ka mid ahaa meelihii muhiimka u ahaa ganacsigii qadiimiga ahaa ee badda Cas iyo Badweynta Hindiya. Magaalooyinka xeebaha ku yaalla, sida Zeila, Berbera, Marka, iyo Mogadishu, waxay door weyn ka qaateen ganacsiga carbeed iyo kan Hindiya. Waxay kaloo la macaamili jireen Carabta, Giriigga, iyo Faarisiyiinta.
2. Diinta Islaamka iyo Soomaaliya
Diinta Islaamka waxay soo gashay Soomaaliya qarnigii 7-aad kadib markii ay qoysas Muslimiin ah ka soo hijroodeen Maka, kuwaas oo magan-galyo ka helay boqorkii Xabashida (Najashi). Soomaaliya waxay noqotay mid ka mid ah meelaha ugu horreeya ee Islaamku gaadhay Afrikada Bari.
Soomaalidu waxay si deg deg ah u qaateen diinta Islaamka, taasoo saameyn xooggan ku yeelatay dhaqanka, siyaasadda, iyo hab-nololeedka bulshada. Magaalooyinka Soomaaliya waxay noqdeen xarumo cilmiga iyo diinta Islaamka, waxaana la dhisay masaajido waaweyn sida Masaajidka Fakrudiin ee Muqdisho.
3. Boqortooyooyinkii Soomaaliyeed
Soomaaliya waxay lahayd boqortooyooyin awood badan oo xukumi jiray qeybo kala duwan oo dalka ah. Boqortooyooyinkaas waxaa ka mid ahaa:
- Boqortooyadii Ajuraan (Qarnigii 13-aad – 17-aad): Waxay xukumaysay qeybo badan oo ka mid ah Geeska Afrika, waxayna caan ku ahayd maamul adag iyo kobcinta ganacsiga.
- Boqortooyadii Geledi (Qarnigii 18-aad – 19-aad): Waxay ka talinaysay koonfurta Soomaaliya, waxayna dagaallo la gashay gumeystayaashii reer Yurub.
- Boqortooyadii Warsangeli iyo Majeerteen: Waxay ka talinayeen waqooyiga Soomaaliya, waxaana ay la dagaallamayeen gumeystihii Talyaaniga iyo Ingiriiska.
4. Gumeystihii Reer Yurub
Qarnigii 19-aad, reer Yurub waxay billaabeen in ay u sii gudbaan dhulalka Afrika, waxaana Soomaaliya loo kala qeybiyay laba qeybood oo waaweyn:
- Waqooyiga Soomaaliya waxaa gumeysanayay Boqortooyada Ingiriiska, waxaana loo yaqaanay British Somaliland.
- Koofurta Soomaaliya waxaa qabsaday Talyaaniga, waxaana loo yaqaanay Italian Somaliland.
Gumeystayaashu waxay dhaqan-geliyeen siyaasad kala qeyb-qeybin ah, taasoo saameyn weyn ku yeelatay bulshada Soomaaliyeed. Intii lagu jiray xilligii gumeysiga, waxaa jiray halgan xooggan oo ay hogaaminayeen dagaalyahanno Soomaaliyeed sida Sayid Maxamed Cabdulle Xasan oo hogaaminayay Daraawiishta, kuwaas oo dagaal la galay Ingiriiska iyo Talyaaniga muddo ka badan 20 sano.
5. Xorriyaddii iyo Midowgii Soomaaliya
Dadaallo badan kadib, Soomaaliya waxay heshay xorriyaddeeda 1960-kii. Waxaa dhacday in:
- 26-kii Juun 1960 British Somaliland ay xorowdo.
- 1-dii Luulyo 1960 Italian Somaliland ay xorowdo, kadibna labada qeybood ay midoobaan si ay u sameeyaan Jamhuuriyadda Soomaaliya.
Soomaaliya waxay yeelatay dowlad dimoqraadi ah oo uu madaxweynaheeda ugu horreeyay noqday Aadan Cabdulle Cismaan. Xukuumaddii Soomaaliya waxay sameysay dadaallo horumarin ah oo ay ku dhiseyso qaranka cusub.
6. Dowladdii Milatariga iyo Hoggaankii Siyaad Barre
1969-kii, afgambi milatari ayaa dalka ka dhacay, waxaana talada qabsaday Jeneraal Maxamed Siyaad Barre. Xukunkiisa wuxuu keenay isbeddello badan oo dalka ka dhacay, waxaana ka mid ahaa:
- Kobcinta waxbarashada iyo fayo-dhawrka
- Hirgelinta Af-Soomaaliga oo rasmi looga dhigay farta
- Dowlad xukun adag leh oo ka soo horjeeda qabyaaladda
Si kastaba ha ahaatee, xukunka milatariga wuxuu noqday mid cadaadis badan lagu hayo dadweynaha, taasoo keentay kacdoonno iyo mucaaradad baahsan.
7. Burburkii Dowladdii Soomaaliya
1991-kii, xukunkii Siyaad Barre wuu burburay kadib dagaallo sokeeye oo qarxay. Dalka wuxuu galay fowdo iyo burbur, iyadoo ay soo baxeen maleeshiyaad iyo hoggaamiye kooxeedyo kala duwan. Soomaaliya waxay noqotay dal aan lahayn dowlad dhexe muddo dheer.
8. Dadaallada Dib-u-Dhiska iyo Xilligan Casriga Ah
Tan iyo burburkii 1991-kii, Soomaaliya waxay soo martay marxalado kala duwan oo dib u dhis ah. Waxaa la sameeyay dowlado ku-meel gaar ah, waxaana ugu dambeyn la dhisay dowlad rasmi ah oo la aqoonsan yahay caalamka. Waxaa lasoo doortay madaxweynayaal kala duwan, iyadoo la doonayo in Soomaaliya dib loogu soo celiyo dowladnimadeeda buuxda.
Maanta, Soomaaliya waxay horumar ka sameysay dhinacyada ammaanka, dhaqaalaha, iyo xiriirka caalamiga ah, inkastoo ay jiraan caqabado badan oo wali hortaagan.
Gabagabo
Taariikhda Soomaaliya waa mid adag, qoto dheer, isla markaana xambaarsan xusuus badan oo muhiim ah. Laga bilaabo waayihii hore, xilligii boqortooyooyinka, gumeystihii reer Yurub, xorriyaddii, xukunkii milatariga, burburka dowladeed, iyo dadaallada dib-u-dhiska, Soomaaliya waxay la kulantay marxalado kala duwan. Hadda, dadaallo xoog leh ayaa socda si loo xoojiyo dowladnimada iyo horumarka dalka, taasoo rajo weyn gelinaysa mustaqbalka Soomaaliya.
